شرح معراج رسول الله (ص)
از امیر مؤمنان(علیه السلام) روایت شده است که: پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) در شب معراج از پروردگارش پرسید: پروردگارا! برترین و شریفترین کارها کدام است؟خداوند عزّوجلّ در پاسخ فرمود: هیچ عملى نزد من بالاتر از توکل بر من و راضى بودن به آنچه که من قسمت کرده ام، نیست.
شایستگان محبّت خداوند
اى محمد! محبّت من شامل کسانى است که به خاطر من محبّت می کنند، و به خاطر من عطوفت و مهربانى مى کنند، و به خاطر من با دیگران مى پیوندند، و محبّت من شامل کسانى است که بر من توکّل مى کنند.
و براى محبت من نه نشانه مخصوصى است و نه پایان و نهایتى.
هرگاه که یک نشانه را از سر راه محبوبان خویش بر دارم نشانه دیگرى را قرار خواهم داد.
اینان کسانى هستند که به مردم به همان گونه که من نگاه مى کنم، مى نگرند و دست نیاز به سوى خلق دراز نمى کنند.
شکم آنها از مال حرام خالى است.
خوشى و کامرانى آنها در دنیا ذکر و محبّت و رضایت من از ایشان است.
پارساترین مردمان
اى احمد! اگر دوست دارى که پارساترین مردمان باشى، نسبت به دنیا زهد پیشه کن و نسبت به آخرت رغبت داشته باش.
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) گفت: خداوندا! چگونه نسبت به دنیا زهد بورزم؟
خداوند فرمود: از خوراک و آشامیدنى و پوشاک دنیا به اندازه خیلى کم (دو کف دست) استفاده کن و براى فردا چیزى ذخیره مکن و همواره به یاد من باش.
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) پرسید: خداوندا! چگونه همواره به یاد تو باشم؟
خداوند فرمود: با دورى از مردم* و کینه نسبت به ترش و شیرین و خالى نگهداشتن شکم و خانه از دنیا.
* تعبیر « بِالْخَلْوَةِ عَنِ النّاسِ » به معنای دوری گزیدن از مردمی ست که معاشرت با آنها موجب غفلت از یاد خدا می شود.
دورى از خوى بچگانه
اى احمد! بپرهیز از اینکه مانند بچّه باشى که هرگاه به سبز و زرد نظر مى افکند، به آنها دل مى بندد و یا ترش و شیرین در اختیارش قرار مى گیرد، نسبت به آن فریفته مى شود.
عوامل تقرب به پروردگار
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) عرض کرد: خداوندا! مرا راهنمایى کن که با چه کارى به تو تقرّب جویم؟
خداوند فرمود: شب خود را روز و روز خود را شب قرار بده.
عرض کرد: چگونه چنین کنم؟
فرمود: خوابت را نماز و غذایت را گرسنگى قرار بده.
اى احمد! به عزّت و جلالم سوگند که هر بنده اى که چهار صفت را براى من ضمانت کند، من نیز او را به بهشت وارد مى کنم:
زبانش را در کام بپیچد و حرف نزند مگر آنکه آن سخن براى او مفید و ثمر بخش باشد.
قلب خود را از وسوسههاى اهریمنى حفظ کند.
همواره بیاندیشد که من به او آگاه و بر کارهایش ناظر هستم.
و گرسنگى، نور چشمانش باشد (گرسنگى را دوست بدارد). *
* ستایش گرسنگی در روایات به معنای مطلوب بودن تحمل رنج گرسنگی بطور مطلق نیست بلکه مراد توجه دادن انسان ها به هموانع پرواز روح آدمی و آنچه مزاحم فعالیت های روحی ست.
بنابراین انسان نه آن قدر گرسنگی بکشد که از رنج آن نتواند کار کند و نه آن قدر پرخوری کند که مانع فعالیت های او گردد به تعبیر علامه طباطبایی قدس سره منظور از جوع در این گونه روایات سبک بودن شکم - در مقابل پرخوری – است نه اینکه مقصود گرسنگی باشد.
گرسنگى و سکوت، خلوت و سجود
اى احمد! اى کاش مى دانستى که گرسنگى و سکوت و تنهایى چه لذّت و آثارى دارند!
عرض کرد: خداوندا! گرسنگى چه اثراتى دارد؟
فرمود: حکمت، حفظ قلب، تقرّب به من، حزن همیشگى*، کم خرج بودن بین مردم، حق گویى، بى اعتنایى به سختى یا آسانى زندگى.
اى احمد! آیا مى دانى چه هنگامى بنده به من نزدیک مى شود؟عرض کرد: خیر، اى پروردگار من! فرمود: وقتى که گرسنه یا در حال سجده باشد.
*در روایات فراوانی از حزن و نیز افراد محزون تعریف و تمجید شده و این سخن بدان معنا نیست که انسان پیوسته عبوس و خشن باشد بلکه منظور حالتی ست در برابر سرمستی و نشاط و شادی بی مورد و بی حد که از صفات منحط حیوانی است. البته ممکن است حزن در امور مادی و عقب ماندن از دنیا داران در مسابقه ثروت اندوزی رخ دهد که به هیچ وجه ممدوح نیست بلکه حزنی که در برابر شادی بی حد و مستی غافلانه قرار گیرد شایسته ی مدح است. مومن از اینکه مقداری از عمرش صرف امور ارزشمند و لازم نگردیده و یا لااقل در مباحات مصروف شده محزون است؛ زیرا از سرمایه اش کاسته شده و سودی در این تجارت نصیبش نگشته است.
تعجّب از سه گروه
اى احمد! از سه بنده خود تعجب مى کنم:
بنده اى که به نماز ایستاده و مى داند که دستهاى خودرا به جانب چه کسى دراز کرده و در پیشگاه چه کسى ایستاده و در عین حال خواب آلود است.
و تعجّب مى کنم از بنده اى که روزىِ امروز خود را از سبزى مختصرى دارد ولى براى فردایش به فکر فرو رفته است.
و تعجّب مى کنم از بنده اى که نمى داند آیا من از او راضى هستم یا بر او غضبناکم، ولى خندان است.
اوصاف و مقام اولیاى خداوند
اى احمد! در بهشت قصرى است از لؤلؤ بر فراز لؤلؤ، و مروارید بزرگ درخشان روى مروارید که در آنها قطع و وصلى وجود ندارد (یکپارچه است) در این کاخ، دوستان خاصّ من هستند که هر روز هفتاد بار (به لطف و مهر) به آنان نظر مى افکنم و هربار با آنها سخن مى گویم و هفتاد بار بر قلمرو و مقامشان مى افزایم.
و آنگاه که اهل بهشت از خوردن و آشامیدن لذّت مى برند اینان از ذکر و سخن و گفتار من لذّت مى برند.*
عرض کرد: خداوندا! نشانه هاى اینها چیست؟
فرمود: زندانیانى هستند که زبانهاى خود را از حرفهاى غیر ضرورى و شکمهاى خود را از غذاى غیر لازم، محفوظ و حبس کرده اند.
*کسانی که در آخرت به طعام و شراب بهشتی و لذائذ دیگر توجهی ندارند، در دنیا نیز بدان ها توجهی نداشتند وگرنه چنان که در دنیا به خوردنی ها و نوشیدنی ها علاقه می داشتند در آخرت نیز به خوردنی ها و نوشیدنی های بهشتی علاقه مند می بودند، چرا که خواسته ی انسان در آخرت به مثابه خواسته ی دنیوی اوست.
کسانی همچون انبیا که در آخرت لذتشان در سخن گفتن با خداست، در دنیا دل به نعمتهای حلال هم نمی بستند، چرا که به دنبال لذت بزرگتری بودند و طعام و غذای روحشان از توجهات الهی تامین می گشت. مومنینی که دوست داشتند با خدا سخن بگویند و به این کار عشق می ورزیدند و از سخن گفتن بیهوده گریزان بودند در آخرت به آرزوی خود می رسند.
آنها اگر سخن می گویند برای این است که خداپسندانه ست و اگر غذا تناول می کنند به جهت خوشمزه بودنش نیست بلکه از آن جهت است که مرضی خداست و با آن توان می یابند به اطاعت و عبادت خدا بپردازند.
لزوم دوستی و محبت به فقرا و مستمندان و ذکر اوصاف آنان
اى احمد! محبّت من در گرو محبّت فقرا و تقرّب به ایشان است.
عرض کرد: فقرا کیانند؟
فرمود: آنانکه به کم، راضى و بر گرسنگى، صابر و در نعمت، شاکر هستند; از گرسنگى و تشنگى خود شکایتى ندارند و هرگز دروغ بر زبان خود جارى نمى کنند و نسبت به پروردگارشان غضب نمى نمایند و براى چیزى که از دستشان رفت، غمگین نیستند و نسبت به چیزى که به دست مى آورند، فرحناک و شادمان نمى باشند.
اى احمد! محبّت من در گرو محبّت فقرا است، پس به آنها نزدیک شو و همنشینى با آنان را اختیار کن و از ثروتمندان و مجلسشان فاصله بگیر، چراکه فقرا دوستان من هستند. *
*در این جا این سوال مطرح می گردد که چرا خداوند این قدر روی محبت به فقرا تکیه دارد با اینکه مسلما در بین فقرا انسان های ناشایست و بد یافت می شود و نیز در بین ثروتمندان انسان های پاک و شایسته یافت می شود؟ در جواب باید گفت محبت به هر فقیری چنین امتیاز و مزیتی ندارد و محبت به فقیرانی محبت به خداست که آن ویژگی ها را داشته باشد و بدیهی ست که اگر ثروتمندی بدانها متصف گردد محبت به او نیز محبت به خداست.
اینکه چرا خداوند روی فقرا تکیه فرمود بدین جهت است که اغنیا بیشتر در معرض فساد و انحراف و طغیان قرار می گیرند و عوامل دور شدن از خدا در آنها بیشتر است.
از آنجا که خداوند انسان های افتاده و متواضع را دوست دارد و اکثر اغنیا به کبر و خودپسندی مبتلایند می توان گفت اکثر انسان های خوب در بین فقرا هستند لذا خداوند فرمود فقرا را دوست بدار جز کسانی که به کفر و عصیان و لجاجت مبتلایند و اگر می فرمود اغنیا را دوست بدار جز بدان آنها، تخصیص اکثر لازم می آمد.
از طرف دیگر گرچه ممکن است غنی، مومن و شایسته باشد ، ولی محبت ما به او ، (معمولا) فقط برای خدا و به جهت صفات شایسته او نیست و جهات دیگری در دوستی ما دخالت دارد .
پس تکیه روی دوستی فقرا بدین جهت است که آنها بیشتر با خدا ارتباط دارند و از طرف دیگر دوستی و محبت به مومنان غنی معمولا خالص نیست و با شائبه ها و انگیزه های مادی همراه است و خداوند محبتی که خالصانه نباشد نمی پسندد.
عدم تبعیت از خواهشهای نفسانی و دلایل آن
اى احمد! با لباس جذّاب و غذاى لذیذ و بستر نرم، خود آرایى مکن چرا که نفس*، خاستگاه هر بدى و رفیق هر نادرستى است.
تو نفس را به اطاعت خدا مى خوانى ولى او تو را به نافرمانى مى کشاند.
هر گاه که مى خواهى اطاعت خدا کنى با تو مخالفت مى کند و هرگاه که بخواهى نافرمانى از خدا کنى با تو همراهى مى کند.
هرگاه که سیر شود، طغیان مى کند و هرگاه که گرسنه شود، فریاد و فغان سر مى دهد.
هرگاه که بینوا شود، غضب مى کند و هرگاه که بى نیاز شود، تکبّر و بزرگى مى ورزد.
هرگاه که بزرگ شود، فراموشکار مى شود و هرگاه که در امنیّت باشد، غفلت مى ورزد.
نفس آدمى، مثل شتر مرغ است که فراوان مى خورد ولى وقتى که بر آن سوار مى شوند (بار مى گذارند) نمى پرد.
و مانند خرزهره است که رنگش زیبا ولى مزّه اش تلخ است.
*نفس در علم اخلاق و روایات عاملی است که انسان را تنزل می دهد و ویژگی های پست و ضد ارزش ها را در او جای می دهد . و در مقابل گرایش هایی که موجب تعالی انسان می شود ، برخاسته از عاملی ست به نام عقل که روح را پرواز می دهد و به خدا نزدیک می کند .
نکوهش دنیا و دنیا گرایان و صفات آنان
اى احمد! دنیا و اهل آن را * دشمن بدار ** و آخرت و اهل آن را دوست بدار.
عرض کرد: اى خداى من! اهل دنیا و اهل آخرت چه کسانى هستند؟
فرمود: اهل دنیا کسى است که خوردن و خندیدن و خواب و غضبش زیاد و رضایت او کم مى باشد.
اگر به کسى بدى کرد از او پوزش نمى طلبد و عذر کسى را که از او عذر خواهى مى کند نمى پذیرد.
هنگام عبادت، کسل و هنگام معصیت، شجاع است.
آرزویش دور و دراز و مرگش نزدیک است.
به حساب خود نمى پردازد.
نفعش به دیگران کم مى رسد.
حرف زیاد مى زند.
ترس کم دارد.
هنگام رسیدن به غذا، بسیار شادمان مى شود.
اهل دنیا هنگام نعمت، شکر و هنگام بلا، صبر نمى کنند.
به کارهایى که انجام نداده اند خودستایى مى کنند و چیزى را ادّعا مى کنند که واجد آن نیستند و از روى آرزو و هوس سخن مى گویند.
عیوب دیگران را بازگو ولى خوبى هاى آنها را مخفى مى کنند.
عرض کرد: آیا اهل دنیا این همه عیب دارند؟
فرمود: اى احمد! اهل دنیا عیب فراوان دارند.
جاهلند، احمقند، در مقابل استاد خود تواضع نمى کنند، خود را عاقل مى پندارند در حالى که نزد اهل معرفت احمق هستند.
* نکوهش دنیا و اهل دنیا و دوستداران دنیا ، نکوهش کسانی است که محور افکار، اندیشه ها، گفتار و نگرشهایشان را امور دنیا تشکیل می دهد. توجه و تعلق خاطرشان به لذها و نعمت های دنیاست و به آخرت نمی اندیشند و جهان آخرت برای آ«ها جاذبه ای ندارد.
** اینکه در برخی از روایات وارد شده که دشمن اهل دنیا باشید، نباید پنداشت که با هرکس که به برخی از ویژگی های دنیاپرستان متصف گردیده دشمنی بورزیم، ولو او شیعه و مسلمان باشد. مثلا اگر دیدیم کسی پرخور است، با او دشمنی بورزیم! نباید با مومن دشمن بود، حتی اگر گناهکار باشد، بلکه باید عمل ناشایست او را دشمن داشت.
در روایتی وارد شده است که وقتی خدا کسی را دوست بدارد هرگز با او دشمنی نمی کند و اگر کار ناشایستی از او سر بزند تنها آن کار بد را دشمن می دارد . در مقابل خداوند با کافر دشمن است و حتی اگر هزاران کار نیک نیز انجام دهد با خودش دشمن است وای کارش را نیک می شمارد. پس از دیدگاه اسلام قوام انسان ، به ایمان و کفر است.
اوصاف اهل آخرت
اى احمد! اهل خیر و آخرت شرمگیناند.
حیاى آنها زیاد و حماقتشان کم و نفع آنان فراوان و حیله آنها اندک است.
مردم از دست آنها در رفاهند ولى خودشان از دست خویش در رنجند.
کلامشان سنجیده است.
به حساب خود مى پردازند.
خود را به زحمت مى افکنند.
چشمهایشان مى خوابد ولى قلبشان نمى خوابد.
چشمانشان گریان و قلبهایشان به یاد خداست.
هنگامى که دیگر مردمان در غفلت به سر مى برند آنها در ذکر و یاد حق هستند.
در آغاز نعمت، ستایش الهى و در پایان آن شکر خدا را به جاى مى آورند.
دعایشان نزد خدا مقبول و سخن ایشان نزد پروردگار پذیرفته است و وجود آنها مایه مباهات و خشنودى فرشتگان است.
و دعاى آنها زیر حجابها مى چرخد. خداوند دوست دارد کلام آنان را بشنود آنگونه که مادر دوست دارد به کلام فرزند خود گوش دهد.
از خداوند لحظه اى غافل نمى شوند.
پر خورى و پرگوئى و پوشیدن لباسهاى متنوع و زیاد و رنگارنگ را دوست ندارند.
مردم نزد آنها مردگانند و خداوند، زنده کریم.
آنهایى را که از ایشان رخ برتافتند با بزرگوارى فرا مى خوانند و آنان را که به اینان روى آورده اند با مهربانى مى پذیرند.
دنیا و آخرت نزد آنها یکسان است.
پاداش زاهدان
اى احمد! آیا مى دانى که پاداش زاهدان نزد من چیست؟ عرض کرد: خیر، اى پروردگار من.
فرمود: مردم محشور مى شوند و در حساب آنها مناقشه و دقّت مىشود ولى آنان از این امر در امان هستند.
کمترین چیزى که به زاهدان مى دهم آن است که کلیدهاى بهشت را عطایشان مى کنم تا از هر درى که خواستند وارد بهشت شوند.
و میان جمال خودم و آنان پردهاى قرار نمى دهم.
لذّتهاى گوناگون گفتگوى با خودم را به آنان مى چشانم و آنها را در جایگاه صادقان مى نشانم و کارهاى دنیا و رنجهایى را که کشیده اند به یادشان مى آورم و چهار در به رویشان مى گشایم; از یک در هدایاى من به آنها مى رسد، از در دیگر به من هرگونه که بخواهند و بدون هر مانعى نگاه مى کنند و از یک در به آتش دوزخ و ظالمانى که عذاب مى شوند مى نگرند و از در دیگر نیز دختران نوجوان و حورالعین (زنان فراخ چشم) بر آنان وارد مى شوند.
اوصاف زاهدان
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) عرض کرد: خداوندا! این زاهدان که توصیفشان کردى چه کسانى هستند؟
فرمود: زاهد آن کسى است که خانه اى ندارد که اگر خراب شد، غم بخورد.
فرزندى ندارد که اگر مُرد، محزون شود و هیچ چیز ندارد که اگر از دست رفت، غصه بخورد و هیچکس را نمى شناسد که او را لحظهاى از یاد خدا غافل کند.
غذاى اضافى ندارد که از او بطلبند و لباس نرم نمى پوشد.
اى احمد! چهره اهل زهد، از شب زندهدارى و روزه، زرد و زبان آنها از شدّت ذکر خداوند، خسته شده است.
قلبهاشان در سینه هایشان، از مداومت سکوت، مجروح شده است.
آنان هرچه در توان دارند (در عبادت) کوشش مى کنند ولى نه به خاطر ترس از جهنم یا شوق بهشت، بلکه در ملکوت آسمان و زمین مى نگرند و مى یابند که خداوند سبحان شایسته عبادت است.
زاهدان امّت پیامبر و بنى اسرائیل
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) عرض کرد: خداوندا! آیا زاهدان امّت من بیشترند یا زُهّاد بنى اسرائیل؟
فرمود: مقدار زاهدان بنى اسرائیل در مقام مقایسه با زُهّاد امّت تو، به اندازه یک موى سیاه در بدن یک گاو سفید است.
عرض کرد: چگونه چنین است در حالى که تعداد بنى اسرائیل بیشتر از تعداد امّت من است؟
فرمود: چون آنها پس از یقین، شک کردند و بعد از اقرار به حقیقت، آن را انکار کردند.
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) فرمودند: من شکر و حمد خداى تعالى را بجا آوردم و دعا کردم که خداوند آنها را حفظ و رحمت فرماید و سایر خیرات را بر آنان نازل کند.
ارزش سکوت
اى احمد! بر تو باد سکوت و کم حرفى; چرا که آبادترین مجلس و محفل، قلبهاى صالحان و ساکنان و ساکتان و خرابترین مجلس و محفل، قلبهاى بیهوده گویان است.
اجزاى عبادت و آثار روزه
اى احمد! عبادت، ده بخش است، نُه بخش آن دنبال کسب حلال بودن است پس اگر خوردنى و آشامیدنى خود را از راه حلال تهیّه کردى در حفظ و حمایت من خواهى بود.
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) پرسید: خداوندا! برترین و اولین عبادت چیست؟
فرمود: آغاز عبادت، روزه و سکوت است.
عرض کرد: پروردگارا! اثر روزه چیست؟
فرمود: روزه باعث پدید آمدن حکمت است و حکمت موجب شناخت و شناخت موجب یقین است، پس هرگاه که بنده به مقام یقین رسید، در بند سختى یا آسانى زندگى نیست.
توصیف بنده در وقت مرگ و پس از آن
وقتى که بنده من ( رهیافته به یقین) در حال سکرات مرگ باشد، فرشتگان بالاى سر او مى ایستند در حالى که به دست هر کدام از آنها جامى از آب کوثر و جامى از شراب بهشتى است، به روح او مى نوشانند تا سکرات موت و سختى آن از بین برود، و او را به بشارتى بزرگ مژده مى دهند و مى گویند: خوش آمدى و مقدمت مبارک باد! تو بر خداى عزیز، کریم، حبیب و نزدیک وارد مى شوى.
پس روح او از جوار فرشتگان پرواز مى کند و به پیشگاه پرودگار در کمتر از یک چشم به هم زدن صعود مى کند و دیگر بین او و بین پروردگار، پرده و حجابى نیست.
خداوند مشتاق دیدار اوست و او را لب چشمهاى در کنار عرش مى نشاند.
سپس به او مى گوید: دنیا را چگونه رها کردى؟
جواب مى دهد: خدایا! به عزّت و جلالت که من نسبت به دنیا شناختى ندارم.
من از آغاز تولّد از تو اندیشناک بودم.
خداوند مى فرماید: راست گفتى اى بنده من.
تو جسمت در دنیا، ولى روحت با من بود.
همه اسرار و کارهاى آشکار تو در نظر من بود.
هرچه مى خواهى درخواست کن تا به تو بدهم، تمنّا کن تا برآورده سازم.
این بهشت من براى تو مباح است پس در آن پر و بال بگشا.
و این جوار من است پس در آن ساکن شو.
پس روح عرض مى کند: خداوندا! تو بودى که خودت را به من شناساندى، پس من از همه خلایق به وسیله این معرفت و شناخت بى نیاز شدم.
قسم به عزّت و جلالت که اگر رضایت تو در آن باشد که قطعه قطعه شوم و هفتاد بار به فجیعترین صورت کشته شوم; رضاى تو براى من پسندیده است.
خداوندا! من چگونه به خود مغرور باشم، در حالى که اگر تو مرا گرامى ندارى، ذلیلم اگر تو مرا یارى نفرمایى، مغلوب و شکست خورده ام.
اگر تو مرا تقویت نکنى، ضعیف و ناتوانم.
اگر مرا با یاد خودت زنده نگردانى مُرده ام و اگر پرده پوشى تو نبود، اوّلین بارى که من گناه کردم، رسوا مى شدم.
خداوندا! چگونه رضایت تو را طلب نکنم در حالى که عقل مرا کامل کردى تا تو را بشناسم و حق را از باطل و امر را از نهى و علم را از جهل و نور را از ظلمت تشخیص بدهم.
آنگاه خداى عزّوجلّ مى فرماید: قسم به عزت و جلالم که بین تو و خود هیچ پرده و مانعى در هیچ زمانى ایجاد نمى کنم.
اینگونه با دوستانم رفتار مى کنم.
حیات گوارا و جاوید
اى احمد! آیا مى دانى زندگى گوارا و حیات جاوید چیست؟عرض کرد: نمى دانم اى خدا من.
فرمود: زندگى گوارا آن است که صاحب آن از یاد من غافل نگشته، نعمت من را فراموش نکرده و نسبت به حق من جاهل نباشد.
روز و شب در پس کسب رضایت من است.
و اما حیات جاودان آن است که (صاحب آن) براى خود به گونهاى عمل مى کند که دنیا در نظرش بى ارزش و در چشمش کوچک و آخرت بزرگ و با عظمت است و خواسته من را بر خواسته خویش مقدم مى دارد و در طلب رضاى من است.
و حق مرا بزرگ مى شمارد و همواره توّجه دارد که من نسبت به او آگاه هستم، و شب و روز و هر وقت که مى خواهد گناه و معصیتى بکند، مى داند که من مواظب او هستم و قلب خود را از هرچه که نمىپسندم پاک مى کند و نسبت به شیطان و وسوسه هاى او کینه مى ورزد.
و براى ابلیس هیچ راه سلطه و نفوذى در مملکت دل خویش باقى نمى گذارد.
وقتى که چنین حالات و روحیاتى پیدا کرد، در قلب او عشق و محبّتى مى گذارم که قلب و فراغت و اشتغال و تلاش او منحصراً براى من باشد و سخن او را همواره ذکر نعمتهایى که بر اهل محبّت خویش ارزانى داشتهام قرار مى دهم، و چشم و قلب او را مى گشایم تا با گوش جانش بشنود و با چشم قلبش جلال و عظمت من را ببیند.
و دنیا را بر او تنگ مى گردانم و نسبت به لذّتهاى دنیایى در او کینه اى به وجود مى آورم.
و از دنیا او را به گونهاى بر حذر مى دارم که شبان، گوسفندان خود را از چریدن در چراگاههاى خطرناک و هلاکت آفرین بر حذر مى دارد.
پس وقتى که چنین شد به شدّت از مردم فرار مى کند، و از دنیاى فانى به سراى باقى و از عالم شیطنت به سرزمین رحمت منتقل مى شود.
اى احمد! من چنین کسى را لباس هیبت و عظمت مى پوشانم.
و این است زندگى گوارا و حیات ابدى، و این است مقام اهل رضا.
پاداش طالبان رضاى حق
هرکس که عمل به رضاى من کند، سه خصلت به او مى بخشم که همواره با آنها به سر مى برد:
به او نحوه شکر گزارى را مى آموزم که هرگز آمیخته با جهل و نادانى نباشد.
و به او ذکر و یاد خودم را به گونهاى مى آموزم که هیچ گاه فراموشى از یاد من براى او حاصل نشود.
و به او عشقى مى دهم که هرگز محبّت دیگران را بر محبّت من مقدّم ندارد.
پس وقتى که به من عشق ورزید، من نیز به او عشق مى ورزم و چشم دل او را به جلاى خویش مى گشایم.
پس دوستان خاص خود را از او مخفى نمى کنم و در شب تار و روز روشن با او به مناجات مى پردازم تا حدى که از گفتگو و همنشینى با دیگران خوددارى نماید.
و سخن خودم و فرشتگانم را به گوش او مى رسانم، او را بر اسرارى که دیگران را از آن محروم کرده ام، آگاه مى گردانم و به او جامه حیا مى پوشانم به گونه اى که همه از او شرم و حیا داشته باشند.
بر روى زمین راه مى رود در حالى که گناهش آمرزیده است.
و قلب او را آگاه و بصیر مى گردانم، و چیزى را از بهشت و جهنم از او مخفى نمى کنم و آنچه را که بر مردم در رستاخیز مى گذرد در همین دنیا به او نشان مى دهم که چه صحنه هاى هولناک و وحشتناکى وجود دارد و چگونه ثروتمندان و فقرا و دانشمندان و نادانان را محاکمه و محاسبه مى کنم.
و قبر او را نورانى کرده و فرشتهاى (منکر) را مى فرستم تا از او سؤال کند.
او ناراحتى مرگ و تاریکى قبر و لحد و وحشت عالم برزخ را نمى بیند، تا آنگاه که براى سنجش اعمال او میزان را نصب و نامه عملش را باز مى کنم.
و بین خود و او هیچ مترجمى قرار نمى دهم.
این صفات عاشقان من بود.
وحدت در اراده و زبان
اى احمد! اراده خود را یک اراده قرار بده; در نتیجه زبانت را یک زبان قرار بده، و بدنت را زنده بدار، هرگز غفلت پیدا نکن.
کسى که از اهل غفلت باشد من در بند آن نیستم که در کدام وادى هلاک مى شود.
ضرورت استفاده از عقل
اى احمد! عقل خود را قبل از آنکه از دست برود به کار انداز.
هرکس که از عقل خود استفاده کند اشتباه و طغیان نمى کند.
اى احمد! هرگز غفلت نداشته باش.
هرکس که از من غفلت داشته باشد براى من مهمّ نیست که در کدام وادى به هلاکت مى رسد.
دلیل برترى پیامبر اسلام بر سایر پیامبران
اى احمد! آیا مى دانى که چرا تو را بر سایر پیامبران برترى و فضیلت دادم؟عرض کرد: خیر، نمى دانم اى خداى من.
فرمود: بواسطه یقین و خوش اخلاقى و سخاوت و مهربانى با مردم.
و همچنین برگزیدگان و اوتاد زمین هم که اوتاد زمین شدند به خاطر همین صفات و ویژگیهاست.
آثار کم خورى و کم حرفى
اى احمد! وقتى که بنده شکمش گرسنه و زبانش از گفتار محفوظ باشد به او حکمت مى آموزم پس اگر این انسان کافر باشد این حکمت به ضرر او و حجّتى علیه خود او خواهد بود ولى اگر مؤمن باشد حکمت او نور و برهان و شفا و رحمت است.
پس آنچه را که تاکنون نمى دانسته، اکنون مى داند و آنچه را که تاکنون نمى دیده، اکنون مى بیند.
پس نخستین چیزى را که مى بیند عیوب خویش است قبل از آن که به عیب دیگران بپردازد، و ریزهکاریها و دقائق علمى را به او مى نمایانم تا شیطنت در - قلب و فکر و اندیشه - او وارد نگردد.
لزوم حفظ زبان
اى احمد! هیچ عبادتى نزد من از سکوت و روزه محبوبتر نیست.
پس هر کس که روزه بگیرد و زبان خود را حفظ نکند مثل کسى است که به نماز بایستد ولى چیزى نخواند.
پس به چنین نمازگزارى فقط پاداش بپاخاستن او را مى دهم ولى پاداش عبادت کنندگان را به وى نخواهم داد.
اوصاف عابدان واقعی
اى احمد! آیا مى دانى که چه هنگام بنده من، بنده واقعى و عابد راستین محسوب مى شود؟
عرض کرد: خیر اى پروردگار من.
فرمود: وقتى که هفت خصلت در او جمع گردد، شایسته این نام خواهد شد:
1 - تقوایى که او را از محرّمات حفظ کند.
2 - سکوتى که او را از حرف بیهوده مهار کند.
3 - ترسى که هر روز به واسطه آن گریهاش افزون گردد.
4 - حیایى که در خلوت از من شرم بنماید.
5 - خوردن به اندازهاى که رفع نیاز او شود.
6 - کینه نسبت به دنیا به جهت آن که من نسبت به آن کینه دارم.
7 - عشق به خوبان به دلیل آن که من به آنها عشق مى ورزم.
اوصاف عاشقان حق
اى احمد! هرکس که ادّعاى عشق و محبّت من بکند این طور نیست که عاشق من باشد.
کسى عاشق من است که: غذایش اندک، لباسش خشن و خوابش در حال سجده و نمازش طولانى باشد و همواره سکوت پیشه کند و بر من توکّل بنماید و گریه زیاد و خنده کم بکند و با هوس مخالفت کند و مسجد را به عنوان خانه خود و دانش را رفیق خود انتخاب کند، و در طلب رضاى من باشد و از تبهکاران دورى گزیند و به یاد و ذکر من مشغول و همواره در حال تسبیح و تقدیس من باشد، در پیمان خود صادق و به عهد خود وفادار باشد، قلبش پاک و در نماز ملتهب و برافروخته و در انجام واجبات کوشا و نسبت به پاداشى که نزد من است راغب و مایل و از عذاب من هراسناک و با عاشقان من نزدیک و همنشین باشد.
تأثیر دنیا دوستى
اى احمد! اگر کسى به اندازه اهل آسمان و زمین نماز بخواند و به اندازه اهل آسمان و زمین روزه بگیرد و مانند فرشتگان چیزى نخورد و مانند برهنگان لباس نپوشد، ولى من ذرّه اى از محبّت دنیا یا سُمعه و ریا یا ریاست دنیا یا زخارف و تشریفات دنیایى را در دل او بیابم، او را از همنشینى خودم محروم مى کنم و محبّتم را از قلبش بیرون مى نمایم.
سلام و رحمت و محبّت من بر تو باد، و ستایش مخصوص پروردگار عالمیان
