خلق بنی آدم - دفتر چهارم - مثنوی مولوی - شماره 56

خلق سه صنف اند: ملایکه اند، که ایشان همه عقل محضند؛ طاعت و بندگی و ذکر ایشان را طبع است و غذاست، و نان و خورش و حیات است - چنانکه ماهی در آب، زندگی او از آب است و بستر و بالین او آبست - آن در حق او تکلیف نیست چون از شهوت مجرد است و پاک است، پس چه منت اگر او شهوت نراند یا آرزوی هوا و نفس نکند؟ چون از اینها پاکست و اورا هیچ مجاهده نیست. و اگر طاعت کند، آن به حساب طاعت نگیرند چون طبعش آنست و بی آن نتوان بودن. و یک صنف دیگر بهائمند، که ایشان شهوت محضند؛ عقل زاجر (منع کننده) ندارند؛ بر ایشان تکلیف نیست. ماند آدمی مسکین، که مرکب است از عقل و شهوت، نیمش فرشته و نیمش حیوان. نیمش مار است و نیمش ماهی. ماهیش سوی آب می کشاند و مارش سوی خاک، در کشاکش و جنگ است، مَن غلَبَ عَقلُهُ شَهوَتَهُ فَهُوَ اعلَیَ مِنَ المَلَائِکَةِ و مَن غَلَبَ شَهوَتُهُ عَقلَهُ فَهُوَ ادنَی مِنَ البَهّایم.                     فرشته رست به علم و بهیمه رست به جهل؛       میان دو به تنازع بماند مردم زاد. اکنون بعضی آدمیان متابعت عقل چندان کردند که کلی مَلَک گشتند و نور محض گشتند؛ ایشان انبیا و اولیایند؛ از خوف و رجا رهیدند که:لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ(همانا که دوستان خدا را هیچ هراس و اندوه نیست- یونس – 62). و بعضی را شهوت بر عقلشان غالب گشت تا بکلی حکم حیوان گرفتند. و بعضی در تنازع مانده اند، و آنها آن طایفه اند که ایشان را دراندرون رنجی و دردی و فغانی و تحسری پدید می آید، و به رندگانی خویش راضی نیستند؛ اینها مؤمنانند. اولیا منتطر ایشانند که مؤمنان را در منزل خود رسانند و چون خود کنند، و شیاطین نیز منتظرند که اورا را به اسفل السافلین سوی خود کشند.                                 ما می خواهیم و دیگران می خواهند؛      تا بخت که را بود، که را دارد دوست. شرح (استاد قمشه ای) - خلق سه صنف اند ....: در مثنوی همین تقسیم سه گانه در شرح حدیثی از پیامبر اکرم آمده است:                                  در حدیث آمد که یزدان مجید       خلق عالم را سه گونه آفرید:                         یک گروه را جمله عقل و علم وجود،       آن فرشته است و نداند جز سجود؛                            نیست اندر عنصرش حرص و هوا،       نور مطلق، زنده از عشق خدا.                                 یک گروه دیگر، از دانش تهی،       همچو حیوان از علف در فربهی؛                                  او نبیند جز که اصطبل و علف       از شقاوت فارغ است و از شرف.                                    آن سوم، آن آدمیزاد و بشر،       از فرشته نیمی و نیمی زخر؛                                 نیم خر خود مایل سُفلی بود،       نیم دیگر مایل عُلوی شود.                                        تا کدامین غالب آید در نبرد،       زین دو گانه تا کدامین برد برد.                      وین بشر هم ز امتحان قسمت شدند،       آدمی شکلند و سه امت شدند:                               یک گروه مستغرق مطلق شده،       همچو عیسا با ملک ملحق شده؛                                نقش آدم، لیک معنی جبرئیل،       رسته از خشم وهوا و قال و قیل.                     قسم دیگر با خران ملحق شدند،       خشم محض و شهوت مطلق شدند.                                 ماند یک قسم دیگر در اجتهاد       نیم حیوان، نیم حی با رشاد                              همچو مجنون در نتازع با شتر،       گه شتر چربید و گه مجنون حر.                              میل مجنون پیش آن لیلی روان،       میل ناقه پس، پی کره دوان.                           یک دم مجنون ز خود غافل شدی،       ناقه گردیدی و واپس آمدی.                               آن که او باشد مراقب عقل بود؛       عقل را سودای لیلی در ربود.                        لیک ناقه پس مراقب بود و چست،      چون بدیدی او مهار خویش سست،                   فهم کردی زو که غافل گشت و دنگ،      رو سپس کردی به کره بی درنگ.                     چون به خود باز آمدی، دیدی ز جا       کو سپس رفته است بس فرسنگها.                                  در سه روزه ره، بدین احوالها       ماند مجنون در تردد سالها.                      گفت: (( ای ناقه، چو هر دو عاشقیم،       ما دو عاشق همره نالا یقیم.))                               جان ز هجر عرش اندر فاقه ای،       تن ز عشق خار بن جون ناقه ای،                                   جان گشاید سوی بالا بالها،       در زده تن در زمین چنگالها                                  تنگ شد بر وی بیابان فراخ؛      خویشتن افکند اندر سنگلاخ.                            سرنگون خود را ز اشتر در فکند،       گفت: ((سوزید ز غم تا چند چند؟)) ناقه (شتر ماده) در دیوان شمس نیز مکرر به این چالش بین نفس و عقل یا حیوان و فرشته در آدمی اشاره شده است:           فرشته رست به علم و بهیمه رست به جهل؛                میان دو به تنازع بماند مردم زاد.              گهی همی کشدش علم سوی علییین؛                    گهیش جهل به پستی که هرچه بادا باد!

چند تا موسیقی اصیل

برای گوش کردن و تماشا روی عناوین زیر کلیک کنید

آلبوم مندیر ملک محمد مسعودی 

دزپارت همخوانی ملک مسعودی با امیر مسعودی

بهار - نایی نایی - همخوانی ملک مسعودی با امیر مسعودی

گوش کنید ولذت ببرید