خلق بنی آدم - دفتر چهارم - مثنوی مولوی - شماره 56

خلق سه صنف اند: ملایکه اند، که ایشان همه عقل محضند؛ طاعت و بندگی و ذکر ایشان را طبع است و غذاست، و نان و خورش و حیات است - چنانکه ماهی در آب، زندگی او از آب است و بستر و بالین او آبست - آن در حق او تکلیف نیست چون از شهوت مجرد است و پاک است، پس چه منت اگر او شهوت نراند یا آرزوی هوا و نفس نکند؟ چون از اینها پاکست و اورا هیچ مجاهده نیست. و اگر طاعت کند، آن به حساب طاعت نگیرند چون طبعش آنست و بی آن نتوان بودن. و یک صنف دیگر بهائمند، که ایشان شهوت محضند؛ عقل زاجر (منع کننده) ندارند؛ بر ایشان تکلیف نیست. ماند آدمی مسکین، که مرکب است از عقل و شهوت، نیمش فرشته و نیمش حیوان. نیمش مار است و نیمش ماهی. ماهیش سوی آب می کشاند و مارش سوی خاک، در کشاکش و جنگ است، مَن غلَبَ عَقلُهُ شَهوَتَهُ فَهُوَ اعلَیَ مِنَ المَلَائِکَةِ و مَن غَلَبَ شَهوَتُهُ عَقلَهُ فَهُوَ ادنَی مِنَ البَهّایم.                     فرشته رست به علم و بهیمه رست به جهل؛       میان دو به تنازع بماند مردم زاد. اکنون بعضی آدمیان متابعت عقل چندان کردند که کلی مَلَک گشتند و نور محض گشتند؛ ایشان انبیا و اولیایند؛ از خوف و رجا رهیدند که:لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ(همانا که دوستان خدا را هیچ هراس و اندوه نیست- یونس – 62). و بعضی را شهوت بر عقلشان غالب گشت تا بکلی حکم حیوان گرفتند. و بعضی در تنازع مانده اند، و آنها آن طایفه اند که ایشان را دراندرون رنجی و دردی و فغانی و تحسری پدید می آید، و به رندگانی خویش راضی نیستند؛ اینها مؤمنانند. اولیا منتطر ایشانند که مؤمنان را در منزل خود رسانند و چون خود کنند، و شیاطین نیز منتظرند که اورا را به اسفل السافلین سوی خود کشند.                                 ما می خواهیم و دیگران می خواهند؛      تا بخت که را بود، که را دارد دوست. شرح (استاد قمشه ای) - خلق سه صنف اند ....: در مثنوی همین تقسیم سه گانه در شرح حدیثی از پیامبر اکرم آمده است:                                  در حدیث آمد که یزدان مجید       خلق عالم را سه گونه آفرید:                         یک گروه را جمله عقل و علم وجود،       آن فرشته است و نداند جز سجود؛                            نیست اندر عنصرش حرص و هوا،       نور مطلق، زنده از عشق خدا.                                 یک گروه دیگر، از دانش تهی،       همچو حیوان از علف در فربهی؛                                  او نبیند جز که اصطبل و علف       از شقاوت فارغ است و از شرف.                                    آن سوم، آن آدمیزاد و بشر،       از فرشته نیمی و نیمی زخر؛                                 نیم خر خود مایل سُفلی بود،       نیم دیگر مایل عُلوی شود.                                        تا کدامین غالب آید در نبرد،       زین دو گانه تا کدامین برد برد.                      وین بشر هم ز امتحان قسمت شدند،       آدمی شکلند و سه امت شدند:                               یک گروه مستغرق مطلق شده،       همچو عیسا با ملک ملحق شده؛                                نقش آدم، لیک معنی جبرئیل،       رسته از خشم وهوا و قال و قیل.                     قسم دیگر با خران ملحق شدند،       خشم محض و شهوت مطلق شدند.                                 ماند یک قسم دیگر در اجتهاد       نیم حیوان، نیم حی با رشاد                              همچو مجنون در نتازع با شتر،       گه شتر چربید و گه مجنون حر.                              میل مجنون پیش آن لیلی روان،       میل ناقه پس، پی کره دوان.                           یک دم مجنون ز خود غافل شدی،       ناقه گردیدی و واپس آمدی.                               آن که او باشد مراقب عقل بود؛       عقل را سودای لیلی در ربود.                        لیک ناقه پس مراقب بود و چست،      چون بدیدی او مهار خویش سست،                   فهم کردی زو که غافل گشت و دنگ،      رو سپس کردی به کره بی درنگ.                     چون به خود باز آمدی، دیدی ز جا       کو سپس رفته است بس فرسنگها.                                  در سه روزه ره، بدین احوالها       ماند مجنون در تردد سالها.                      گفت: (( ای ناقه، چو هر دو عاشقیم،       ما دو عاشق همره نالا یقیم.))                               جان ز هجر عرش اندر فاقه ای،       تن ز عشق خار بن جون ناقه ای،                                   جان گشاید سوی بالا بالها،       در زده تن در زمین چنگالها                                  تنگ شد بر وی بیابان فراخ؛      خویشتن افکند اندر سنگلاخ.                            سرنگون خود را ز اشتر در فکند،       گفت: ((سوزید ز غم تا چند چند؟)) ناقه (شتر ماده) در دیوان شمس نیز مکرر به این چالش بین نفس و عقل یا حیوان و فرشته در آدمی اشاره شده است:           فرشته رست به علم و بهیمه رست به جهل؛                میان دو به تنازع بماند مردم زاد.              گهی همی کشدش علم سوی علییین؛                    گهیش جهل به پستی که هرچه بادا باد!